Kristòf, se te yon timoun ki te fèt nan Grenad nan Ti Antiy. Grenad se te teritwa Anglè. Sa te pèmèt Kristòf aprann anglè depi l te tou piti.

Misye te dezòd anpil, anmèdan, move tanperaman, sanble tou l te renmen batay. Misye te tèlman makawon ke papa l te bay li paske l pa t kapab ankò. Li te bay li oubyen menm vann li ak lòt blan ki te pran misye, mennen misye Sendomeng (jodi a Ayiti) kòm esklav.

Evidamman, misye te entelijan. Nou ka di sa san krent paske misye te vin rive yon lidè enpòtan, fondamantal, nesesè nan batay pou endepandans peyi dAyiti. Men kòm ou ka gentan sispèk, misye te wòklò depi l te timoun. Ekidonk, karaktè sa a pwal swiv li jis li fin granmoun, jis li te fini pa touye tèt li lè moun nan Wayom li nan Nò peyi dAyiti te revòlte kont li.

Kristòf, Pakou Istorik li.
Pa gen anpil enfòmasyon sou Kristòf kòm esklav, menmjan ou jwenn enfòmasyon sou Jean-Jacques Duclos, ki te fini pa chanje siyati l pou Jan-Jak Desalin. Men li klè ke Kristòf te kòmanse kòm esklav. Li vin jwenn mouvman liberasyon peyi dAyiti. Kankou Tousen ak Desalin, li te gen karis, sa vle di, li te gen yon aspè patikilye ki te fè ke lè l rive yon kote, ou te remake l, ou t ap tande l. Ou te santi presans li. Antou, li te gen ora yon lidè. Efektivman, li te yon gran lidè.

Nan batay endepandans peyi Etazini, nou jwenn Fransè yo, akoz rivalite yo ak Angletè, ki te voye yon kontenjan 500 esklav Savannah, nan eta Georgia Ozetazini, kòm sòlda kont Angletè. Kristòf te tou aprann batay lagè nan peyi sa a. Sonje tou ke misye te pale anglè.

Lè Tousen te deklare otonomi Sendomeng anfas Lafrans, Kristòf te la. Nan epòk sa a, Tousen te plis gen rapò ak biznismann Ameriken. Kristòf t ap pale anglè ak yo. Gen moun ki pa t konn rapò sa a ke Tousen te etabli ak Ameriken yo, e li te fè l konsa paske li te deklare koloni Sendomeng lan otonòm devan Lafrans. Sonje Tousen nan epòk sa a, se li ki te Gouvènè Sendomeng.

Nan batay Lagèdisid (La guerre du Sud), Kristòf te komèt anpil krim kont milat yo nan Jakmèl, kote afranchi yo t ap batay pou kenbe sistèm kolonyal la anplas. Yo te jis vle gen 2 dwa sivil ak politik yo. Yo te vle kenbe sistèm esklavajis la entak. Kristòf, Desalin, ak Tousen te kont sa. Men, anpil nan krim Kristòf yo, se Desalin yo akize ki te komèt yo.

Si Papa Desalin te rilaks lè l t ap detann li, Kristòf te toujou ògeye, oten, fyè, bwòdè. An reyalite, se youn nan rezon ki fè li pa t twò siyen ak Desalin. Men ofon, nan nannan twa nèg sa yo, se te menm espri a, menm kout manchèt la, menm chema a. Yo toulètwa te kwè nan yon sèl e menm bagay: ou paka divize latè si w vle peyi dAyiti rive lwen. Se nan optik sa a ke Kristòf te pwal dirije rejyon Nò ak Atibonit aprè asasina Desalin.

Kristòf, kèlkilanswa jan ou ka renmen l, te pwobableman jwe yon wòl nan lanmò Desalin. Petèt li te konnen sa k te pwal rive a, men li pa t kite Desalin konnen. Petèt Alexandre Petion te menm di l sa dirèkteman. Listwa pa fin klè sou aspè sa a. Sa ki klè, Kristòf te konnen ke si Desalin te mouri, se limenm ki te pwal ranplase l kòm lidè peyi a. E se sa k te rive.

Politik Agrikòl Kristòf la.
Se konsa Tousen te wè l; se konsa Desalin te wè l. Se konsa Kristòf te wè l. Yo te pwouve ke estrateji sa a te bay rezilta. Mesye sa yo pa t vle patisyonnen latè, koupe l an bout mòso. Yo te kwè ke estrateji distribisyon latè twò bonè t ap afebli leta, rann li difisil pou yo gen lajan pou pwojè nasyonal.

Estrateji sa a, se li ki te fè Tousen vin bay koloni an reyonans ekonomik li pandan li t ap dirije l kòm Gouvènè. Se pou sa Desalin t ap lite. Ansyen esklav yo pa t dakò, e se youn nan rezon yo te pi kontan lè Papa Desalin te mouri.

Se menm estrateji sa a, estrateji Desalin, Tousen, ak Kristòf la, ki fè tout Ayisyen fyè jodi a lè yo kanpe devan Palè Sansousi, devan Sitadèl Laferyè. Se estrateji sa a ki fè Wayon Kristòf la te pwospè, ki fè ke timoun te konn al lekòl nan Nò ak Latibonit, tout kote Kristòf t ap dirije.

Se estrateji sa a ki fè ke Kristòf te devlope yon endistri zam. Se estrateji sa a ki fè ke sou Kristòf, espektak kilirèl nan wayom li an te epate tout etranje ak diplomat ki te konn met pye lakay li. Se konsa Kristòf te reyisi kanpe devan Lafrans ki fè ke yo pa t eseye vin batay ak nou paske alepòk, Sitadèl la ke misye te konstri an te ka blayi navi lagè fransè yo te ka eseye voye.

Ni Kristòf, ni Tousen, ni Desalin, pa t janm kwè nan solisyon fasil. Twa mesye sa yo te kwè ke pou Ayiti vin yon peyi ki gen nen nan figi l, fòk nou te gen yon lame ki fò, sou tè kankou sou lanmè.

Kristòf nan Lojik Tousen ak Desalin lan.
Kristòf te bay Lafrans vag. Se sa ki diferansye e limenm, e Desalin ak Tousen pa rapò ak Petion pa egzanp. De mesye sa yo, Kristòf ak Tousen, te konsidere Lafrans kankou enmi pèp Ayisyen. Se poutèt sa tou Kristòf te konstri Sitadèl Laferyè ak lòt fò nan wayom li an, menm jan Desalin te konstri kèk fò tou lè l t ap dirije peyi dAyiti, kankou “Les forts Jacques et Alexandre”.

Kristòf, tankou Desalin ak Tousen, pa t kwè ke ou ka konstri yon peyi nan fè sa k fasil, nan pran desizyon ki pi rapid. Yo toulètwa te kwè nan travay di, travay fò, travay ak entelijans. Yo te kwè nan desizyon ki kòrèk. Men, kòm tout moun ki gen bon sans yo konnen, desizyon dirab toujou difisil. E se tou tip desizyon ki pote pi bon rezilta nan lontèm. Fòk ou gen kran tou pou pran yo.

Malerezman, menmjan majorite ansyen esklav yo te kontan lè Petion te touye Desalin, se konsa tou yo te rive yon lè, yo te revòlte kont Kristòf. Yo te panse ke misye te twò rijid. Yo pa t vle ret anba vant li ankò. Ekidonk, kou yo jwenn opòtinite a pou revòlte, se sa yo te fè. Kristòf, yon nèg ki vrèman fyè, te jis touye tèt li. Misye bay tèt li yon bal.

13 (Trèz) an, yon chif sakre?
Se yon kesyon pou n ta poze tèt nou. Pou Ayiti te vin endepandan, batay desizif yo te fèt pandan trèz lane apati 1791 ak Seremoni Bwa Kayiman, jiskaske nou te vin rive nan premye janvye 1804. Kristòf te pran trèz an pou l te vin banou yon wayom ke jis jounen jodi a reprezante fyète pèp Ayisyen. Men, ansyen esklav nan wayom lan, ki te vin sèf anba gouvènman Kristòf, te revòlte nan lane 1820. Kristòf te gentan afebli nan moman sa a.